Đầu đời Bắc Tống, Liêu là kẻ địch hùng mạnh ở phương bắc, hai bên không ngừng giao chiến, thay nhau tiến lui, Bắc Tống chỉ muốn giành vùng đất U Vân 16 châu, thực hiện thống nhất đất nước.
Đầu năm 979, Tống Thái Tông đích thân mang quân chinh phạt Bắc Hán. Bắc Hán vội nhờ Liêu trợ giúp, nước Liêu mang đại quân đáp ứng. Kết quả ở núi Bạch Mã (nay ở đông bắc huyện Mạnh, tỉnh Sơn Tây), bị quân Tống đánh bại, Đại tướng Da Luật Địch Liệt (1) bị giết. Quân Liêu thất bại, Bắc Hán cũng bị đe dọa. Rất nhanh chóng, Bắc Tống cho quân bao vây đô thành Thái Nguyên. Quốc vương Bắc Hán Lưu Kế Nguyên không chống cự nổi, vào tháng 5 năm ấy, ra khỏi thành xin đầu hàng triều Tống.
Vừa bình định xong Bắc Hán, Tống Thái Tông thừa thắng tiến công Liêu, giành lại 16 châu Yên Vân. Có lẽ các tướng cảm thấy binh sĩ liên tục chiến đấu, vô cùng mỏi mệt, lương thực mang theo cũng đã gần hết, không muốn tiếp tục đánh nữa nhưng không dám đề xuất. Trong khi đó, tướng Thôi Hàn đón ý Tống Thái Tông, phụ họa:
– Đánh Liêu là rất hay. Nếu biết thừa thắng tiến công sẽ rất dễ dàng, không thể bỏ lỡ cơ hội này.
Tống Thái Tông nghe rất vui. Mặc dù nhiều mặt chưa được chuẩn bị, quân đội cũng chưa được chỉnh đốn, nhà vua đã lập tức hạ lệnh xuất quân.
Vì nước Liêu cũng chưa có sự chuẩn bị trước, ban đầu, quân Tống đã giành được nhiều thắng lợi, thu lại được Kỳ Câu Quan và Trác Châu, sau đó rất nhanh chóng đánh vào Thành Nam U Châu.
Lúc đó, Nam Viện Đại vương của nước Liêu (2) Da Luật Tà Chẩn đưa quân ứng chiến. Ông cho một đội quân đánh thẳng vào quân Tống, còn mình tự dẫn đại quân đánh tập kích vào sau lưng địch.
Quân Tống chiến đấu rất dũng cảm, tiêu diệt được hơn nghìn quân Liêu. Nhưng đúng vào lúc đó, bị Da Luật Tà Chẩn đánh từ phía sau, quân Tống không còn đường rút. Nhưng Da Luật Tà Chẩn cũng không dám mạo hiểm, đưa quân lui về bờ bắc sông Thanh Sa (nay thuộc huyện Xương Bình, thành phố Bắc Kinh) để hỗ trợ cho U Châu.
Quân của Da Luật Tà Chẩn vừa rút, quân Tống đã bao vây U Châu, Tống Thái Tông đốc thúc tướng sĩ ngày đêm công thành. Nhưng quân Tống từ Thái Nguyên vừa tới U Châu, tác chiến nhiều ngày, đã vô cùng mỏi mệt, nhuệ khí đã giảm.
Vào lúc đó, Liêu Cảnh Tông Da Luật Hiền đang đi săn, nghe báo U Châu nguy cấp bèn dừng cuộc săn, triệu tập các đại thần bàn bạc. Trong khi Liêu Cảnh Tông có ý định trả lại U Châu, Đại tướng Da Luật Hưu Ca nói:
– Xin cho thần một đội quân đi cứu viện, nếu không thành công, phải rút khỏi U Châu cũng còn kịp.
Liêu Cảnh Tông chấp nhận thỉnh cầu, cho Da Luật Hưu Ca cùng Da Luật Sa (3) mang theo mười vạn quân tiến về U Châu.
Da Luật Sa mang một số quân tiến thẳng về U Châu. Quân Tống tập trung lực lượng nghênh chiến. Hai bên giao chiến ở bờ sông Cao Lương (ngoại ô phía tây thành phố Bắc Kinh nay). Da Luật Sa từ xa tới, người mệt ngựa mỏi, lại thêm số quân không nhiều nên đành thua trận phải rút lui.
Tối hôm đó, Da Luật Hưu Ca mang đại quân tới. Để khoa trương thanh thế, Da Luật Hưu Ca lệnh cho mỗi binh sĩ mang theo hai bó đuốc. Từ xa nhìn tới như những con rồng lửa, quân Tống không thể biết quân Liêu nhiều hay ít, vô cùng sợ hãi.
Quân của Da Luật Hưu Ca hợp quân với lực lượng đóng tại chỗ do Da Luật Tà Chẩn chỉ huy. Ngày hôm sau, quân Liêu chia làm hai đường tả hữu đánh thẳng vào quân Tống.
Đang lúc hai bên chiến đấu rất quyết liệt, quân Liêu đang cố thủ ở U Châu cũng vừa đánh trống, vừa hò hét xông ra khỏi thành. Quân Tống bị đánh từ phía sau, không chịu nổi, đành thua trận, thương vong tới hơn một vạn người.
Tống Thái Tông thấy tình hình bất ổn, vội cho quân lui về phía nam. Tới Trác Châu, trời vừa tối, quân Tống muốn vào thành nghỉ ngơi, không ngờ quân Liêu đã đuổi tới. Ngựa của Tống Thái Tông không muốn cất bước, vua đành phải lên xe tiếp tục chạy về phía nam, ra khỏi phần lãnh thổ của nước Liêu mới dám dừng lại thở. Về tới đây, quân Tống trở nên hỗn loạn, phần lớn vật tư và vũ khí đều mất trên đường tháo chạy.
Da Luật Hưu Ca tuy thắng lợi nhưng do bị thương trong chiến trận, không thể lên ngựa, đành phải ngồi trên xe. Khi tới Trác Châu, thấy Tống Thái Tông đã chạy xa, mới dừng lại. Quân Tống vừa thu lại được một phần đất đã mất nay lại bị quân Liêu chiếm lại.
Đây chính là trận sông Cao Lương (Cao Lương Hà chi chiến) hay còn gọi trận U Châu (U Châu chi chiến).
Chú thích:
(1) Da Luật Địch Liệt ( ? – 979)Hoàng tộc Liêu, năm 969 được phong vương . Năm 976 mang quân giúp Bắc Hán, đuổi quân Tống. Thua trận mà chết.
(2) Nam Viện Đại vương Thời Liêu Thái Tổ, hình thành Nam viện và Bắc viện. Thời Liêu Thái Tông hai bộ thống lĩnh binh mã tách ra xưng Đại vương, có Bắc viện đại vương và Nam viện đại vương.. Nam Viện Đại vương là quan coi việc binh thuộc Lục bộ viện.
(3) Da Luật Sa ( ? – 988) Thời Liêu Mục Tông, làm Tể tướng Nam Phủ. Năm 976, mang quân giúp Bắc Hán chống Tống, có công được phong Thái bảo. Năm 979, cùng quân Tống đại chiến ở sông Cao Lương.
