“Y PHỤC XỨNG KỲ ĐỨC”

Cùng với ăn, mặc là nhu cầu thiết thân , quan hệ tới sự sống còn của con người. Đồng thời, cách ăn và cách mặc cũng bộc lộ rõ nhất từ thói quen, tính cách tới  phẩm cách của mỗi cá nhân. Cho nên, cha ông xưa đã có nhiều câu răn dạy, và mỗi đứa trẻ, ngay từ khi còn nhỏ đã luôn được nhắc nhở, bảo ban “đường ăn ý ở” trong đó rất quan trọng là cách ăn và mặc. Xin nói về chuyện mặc.

Ban đầu, quần áo có tác dụng bảo vệ cơ thể, nhưng sau đó, cùng với sự phát triển của xã hội, quần áo nói riêng và trang phục nói chung còn có tác dụng làm đẹp. Từ vỏ cây, da thú, … người ta đã biết làm nên lụa là, gấm vóc để làm đẹp cho con người. Nhưng mặc quần áo, sử dụng trang phục cũng là một biểu hiện văn hóa. Xã hội càng tiến bộ, con người càng văn minh, việc ăn mặc càng không thể tùy tiện. Người  xưa có câu “Y phục xứng kỳ đức”. Trong Từ điển thành ngữ tiếng Việt, Giáo sư Nguyễn Lân giải nghĩa là “ăn mặc tương xứng với địa vị xã hội”, khi anh có một trình độ học vấn, nhận thức nhất định, có một vị trí nhất định trong xã hội, anh sẽ phải  có trang phục, hành vi ứng xử tương xứng và sự tương xứng này thể hiện sự thống nhất hài hòa giữa hình thức và nội dung. Nhìn vào cách ăn mặc, người ta dễ dàng đánh giá được nhiều mặt về con người ấy trong đó phần quan trọng là tư cách, phẩm giá. Cho nên qua những truyện ngắn của Nam Cao, Nguyễn Công Hoan, … ta thấy những ông “giáo khổ trường tư” dù mức thu nhập rất hạn chế trong cuộc sống mỏi mòn nhưng mỗi khi ra đường đều phải chú ý ăn mặc sao cho “tươm tất”. Áo quần dù đã cũ cũng được là phẳng phiu, những chỗ sờn rách cũng được vá, mạng khéo léo để che khuất. Cốt cách của một ông giáo, của người được lũ trẻ và cha mẹ chúng gọi là “thầy” khiến họ không thể tùy tiện trong cách ăn mặc. Điều ấy nhiều người đã hiểu, xin không bàn thêm.

Nhưng trong lời dạy đó, còn bao hàm một ý nghĩa mà tôi nghĩ là quan trọng. Nó bao hàm ý thức khiêm nhường của người tử tế, có giáo dục. Chữ “khiêm” không  chỉ thể hiện trong sự khiêm tốn, không khoe khoang, tự vỗ ngực về tài năng, đức độ mà còn thể hiện trong cách ăn mặc. Bộ quần áo mang trên người, cái mũ đội đầu, đôi giày, dép mang dưới chân sao cũng không được vượt quá cái “đức” của mình. Đức tính khiêm nhường trong tự đánh giá đồng thời cũng biểu hiện qua cách ăn mặc. Cho nên, những người tử tế xưa, dù có bằng cấp cao, chức quyền lớn cũng  thường có cách phục sức giản dị. Giản dị để không vượt qua cái “đức” (được tự đánh giá rất khiêm nhường) mình đang có; giản dị để không nổi trội, gây sự chú ý giữa đám đông, không khác người. Trong chính kiến, quan niệm, họ có cốt cách riêng, không dễ dàng đồng nhất với số đông, không a dua bầy đàn, nhưng trong cách giao tiếp, họ sẵn sàng hòa mình cùng mọi người. Cho nên người xưa mới nói họ “hòa mà không đồng”.

Một nghĩa nữa của hai chữ “y phục” cũng cần hiểu là những danh hiệu, tên gọi. Các trí thức Tây học trước đây hầu hết đều bắt đầu bằng học chữ Nho chắc chắn thấu hiểu lời dạy này, đồng thời, họ cũng luôn nhớ một câu ngạn ngữ của người phương Tây  “thùng rỗng kêu to”. Và với đức khiêm nhường luôn thường trực, người tử tế không bao giờ muốn được đánh giá cao để ngồi vào những chỗ giàu bổng lộc, không muốn ồn ào, ầm ĩ trong các loại danh xưng. Nghĩ mới thấy trơ trẽn khi có những kẻ đã “gần đất xa trời” mà vẫn cố níu giữ quyền chức cho bản thân; thật thảm hại cho những kẻ mưu cầu đủ cách để mang chức trọng quyền cao cho những đứa con còn mới chập chững vào đời; thật trơ tráo cho những kẻ dám khai quật cả tên tuổi của cha mẹ đã mồ yên mả đẹp từ lâu để giành mấy cái danh hiệu rỗng tuếch, cái huân chương hão huyền.

May mắn trong cuộc sống hiện nay, ta vẫn còn được thấy người tài cao học rộng nhưng vì nhiều lý do khác nhau từ chối chức trọng quyền cao, người đã lập được công trạng không nhỏ ở nhiều lĩnh vực nhưng vẫn từ chối sự tôn vinh ầm ĩ.

Thế là trên cái đà suy thoái đạo đức, cái mầm “thiện”, cái sự tử tế vẫn chưa thui chột.